بسم الله الرحمن الرحیم
مفهوم حدوث و قدم و تحلیل فلسفی آن
مفهوم شناسی تاریخی-لغوی-اصطلاحی واژه حدوث
ماده حدث در برخی از اشتقاقات مثل «حادثة» و «حدیث» از نظر لغوی بیانگر نوعی تازگی است. در قدیمترین کتب لغت مثل العین و معجم مقاییس اللغة و نیز مفردات راغب چنین معنایی برای آن بیان شده است. اما برخی از اشتقاقات این ماده، به معنای کلام است و به عقیده ابن فارس این استعمال بازگشت به همان معنای اول دارد، زیرا که کلام هر جزئش بعد از نبودن ایجاد میشود.
در قرآن کریم این ماده 36 بار استعمال شده است که ظاهرا به جز 3 مورد آن، به معنای کلام استعمال شده است و این سه مورد عبارتند از:
*(لا تَدْری لَعَلَّ اللَّهَ یُحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً )* و نیز *(ما یَأْتیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنْ رَبِّهِمْ مُحْدَثٍ إِلاَّ اسْتَمَعُوهُ وَ هُمْ یَلْعَبُون)* و نیز *(وَ ما یَأْتیهِمْ مِنْ ذِکْرٍ مِنَ الرَّحْمنِ مُحْدَثٍ إِلاَّ کانُوا عَنْهُ مُعْرِضین)*
پس روشن میشود که این واژه به هیچ وجه یک کلمه بر ساخته در نهضت ترجمه یا متأثر از فلسفه یا کلام متأخر نیست و اگرچه بعدا در کلام و بعد در فلسفه معنای خاصی پیدا می‌کند ولی این لفظ اولا لفظ اصیل عربی است و ثانیا در استعمالات متعارف آن حتی در زمان نزول قرآن با معنای «امری تازه» کاملا متعارف است.
در کافی و نیز توحید صدوق نیز در تمامی موارد، با همین «امر تازه» و در هیئت «احداث» به معنای «ایجاد امر تازه» سازگاری دارد. لذا انصافا مشکل است که از معنای ماده، چیزی بیش از این دریافت کنیم. هر چند که در برخی از موارد ممکن است ماده به کار رفته با حدوث ذاتی و در برخی از موارد با حدوث زمانی سازگار باشد.
اما از حیث اصطلاحی ظاهرا این اصطلاح بیشتر کلامی است و بعد جنبه فلسفی پیدا می‌کند و این استعمال کاملا در استعمالات قرن 2 و پیش از آن چه در روایات و چه در کلام متکلمین رواج داشته است و هم اکنون ما روایات و عبارات کلامی بسیاری که متعلق به قرن دوم باشد، داریم و بعدها در قرن سوم که آرام آرام فلسفه به عنوان علم مستقل در دنیای اسلام شکل می‌گیرد(از شخصیتهایی مثل کندی به بعد) این اصطلاح در میان فلاسفه هم رواج پیدا می‌کند.
فارابی در حدود و رسومش دارد: المحدث: کلّ مقارن للحوادث. (انظر: أدلة/ ق 113) إنّ الموجود المحدث الوجود إنّما یتکون أولا عن لا وجود، و ذاک إنّه کان قبل حدوث وجوده غیر موجود؛ و کثیرا ما یتکون عن ضدّه.
اما آنچه در اینجا بسیار مهم است، اولین جایی است که اصطلاح «حادث ذاتی» مطرح شده است. ظاهرا زمینه های آن(یعنی اشاره به اصل معنای آن بدون اصطلاح) در نوشتارهای فارابی و حتی برخی از متکلمین قبل از او وجود داشته است ولی اصطلاح «حدوث ذاتی» در آن زمان وجود نداشته است و نه در نوشتارهای متکلمین قبل قرن 4 و نه حتی فارابی اصطلاح حادث ذاتی را نیافتیم، هر چند که به معنای آن احیانا اشاره کرده اند.
در عبارات فارابی در کتاب الجمع بین رأیی الحکیمین، به نظر میرسد که معنای متبادر از حادث در نزد فارابی، آن چیزی است که علت فاعلی دارد و بالعکس قدیم چیزی است که علت فاعلی ندارد و این همان معنای حدوث ذاتی است. او میگوید:
و من ذلک ایضا امر العالم و حدوثه؛ و هل له صانع هو علته الفاعلیة، ام لا.
او در این نوشتار در صدد است اثبات کند که ارسطو منکر علت فاعلی داشتن عالم نبوده است و مراد او از اینکه عالم قدیم زمانی است، چیز دیگری بوده است و آن این بوده که قبل از عالم زمانی نبوده است، چون زمان امری است که از حرکت افلاک انتزاع میشود و لذا قبل از افلاک زمانی هم نبوده است.
و در مرحله بعد ابن سینا در مقاله رابع الهیات شفاء کاملا بحث را بر روی حدوث ذاتی و تأخر و تقدم رتبی می‌برد و حدوث و قدم زمانی را نوعی معنای عرفی تقدم و تأخر تلقی می‌کند و اینجا تفکیک بین این دو معنا صراحتا ذکر شده است.
و در فلاسفه بعد مثل شیخ اشراق تفکیک اصطلاح گونه حادث زمانی و حادث ذاتی، کاملا نمایان است: الحادث بحسب الزمان: هو الذی لزمان وجوده ابتداء. و بحسب الذات: هو الذی لذاته مبدأ هی به موجودة.
ابعاد دیگر مباحث هم در نوشته های دوستان به وضوح ذکر شده بود.